توسعه اقتصادی از منظر آیات و روایات

توسعه اقتصادی از منظر آیات و روایات

 

 در دیدگاه اسلامی، توسعه اقتصادی برای جامعه، دستاوردِ برنامه‏های اسلام در اجرای احکام الهی و جامه عمل پوشاندن به تعالیم آسمانی است. تا آنجا که پیامبرهر روز پس از نماز صبح به گونه ای که اصحاب صدایشان را بشنوند- در کنار دعا برای اصلاح دین و آخرت، سه مرتبه این جملات را می فرمودند:

((اللّهُمَّ أصلِح لی دُنیای الَّتی جَعَلتَ فیها مَعاش:بار خدایا! دنیای مرا به سامان آور؛ همان را که مایه زندگانی من قرار داده‏ای))(1)

 در این دیدگاه، جامعه انسانی هر گاه فرصت یابد تا دین خدا را به شیوه‏ای درست در زمین جاری سازد، شاهد شکوفایی اقتصادی ـ بیش از آن چه در تصوّرش گنجد ـ خواهد بود؛ و چنین روزی بی‏شک خواهد آمد.

امام صادق (ع) در توصیف جامعه ی پس از ظهور حضرت حجت (عج)می فرمایند:

...((ویطلُبُ الرَّجُلُ مِنکُم مَن یصِلُهُ بِمالِهِ ویأخُذُ مِنهُ زَکاتَهُ فَلا یجِدُ أحَدا یقبَلُ مِنهُ ذلِکَ؛ استَغنَی النّاسُ بِما رَزَقَهُمُ اللّه‏ُ مِن فَضلِهِ:و کسی از شما به دنبال فردی می‏گردد که مالش را بستاند و زکاتش را بپذیرد، امّا هیچ کس را نمی‏یابد که چنین کند،مردم از رهگذر روزی‏هایی که خداوند با فزون بخشی خویش به ایشان عطا فرموده، بی‏نیاز شده‏اند))(2)

 اسلام، پدیده ثروتمندی جامعه را از نعمت‏های خداوند برای انسان قلمداد می‏کند و مردم را برمی‏انگیزد که این نعمت را پاس دارند و نیز از ایشان می‏خواهد که ثروت را در مسیری که به تکامل آنان بینجامد، به کار گیرند..(3)

چنانچه در کلمات امیرالمومنین (ع) مکرراً به نعمت بودن ثروت اشاره شده است:

 إنَّ مِنَ النِّعَمِ سَعَةَ المالِ؛(4)

ثروت فراوان، از نعمت‏ها است.

 نِعمَ البَرَکَةُ سَعَةُ الرِّزقِ؛(5)

گشاده روزی، چه نیکو برکتی است!

 مِن هَنیءِ النِّعَمِ سَعَةُ الأَرزاقِ؛(6)

از نعمت‏های گوارا، گشادگی روزی است.

پایه‏های توسعه اقتصادی بر اساس آیات و روایات

اسلام در توسعه اقتصادی مطلوبش از ارکان و اصول عامّ توسعه -که مورد توجه همه مکتب‏ها و رویکردها است - غافل نبوده و بدان توجه لازم را داشته است. البتّه آن چه ممکن است محلّ بحث باشد، میزان نقش و تأثیر این اصول و ارکان شش گانه ذیل در مسیر توسعه را بررسی می کنیم.این شش عنصر که پایه های توسعه اقتصادی‏ بوده و هر یک، جایگاهی در خور و نقشی مهم در این جهت ایفا می‏کند عبارتند از:

  1.دانش

اصلی ترین و مهم ترین رکن از ارکان شش گانه توسعه، رکن دانش است.

از نظر اقتصاددانان، عامل آموزش در این روزگار، نه فقط از این جهت که ارزشی اخلاقی است، اهمّیت دارد، بلکه به آن دلیل نیز مهم است که از ارکان توسعه اقتصادی است. این نظریه تقریبا به حدّ اجماع رسیده است و کتابی را در زمینه توسعه اقتصادی نمی‏توان یافت که با عناوین گوناگون، همچون «به کارگیری نیروها در زمینه آموزش و بهره وری از منابع انسانی» به این مسأله نپرداخته باشد. از جنبه عملی هم پیشینه کشورهای جهان، نظام آموزش رایگان و اجباری را در سطح ابتدایی، و گاه سطوح بالاتر، جاری ساخته‏اند.

در مجموع می‏توان گفت: «از تجربه کشورهای پیشرفته، می‏توان به این حقیقت پی برد که جوامعی که به کیفیت نیروی انسانی توجّه کرده و افرادی سالم، متخصّص، و با مهارت تربیت نموده‏اند، از جنبه‏های مختلف به پیشرفت دست یافته‏اند و از آن میان، جوامعی که به پژوهش‏های علمی و بررسی‏های کاربردی، به طور عام، و تحقیقات در علوم پایه، به شکل خاص، اهتمام ورزیده‏اند، در عرصه برابری نیروهای سیاسی و اقتصادی جهان، از جایگاهی برجسته و نقشی ممتاز برخوردار گشته‏اند.(7)

امروز، بیش از هر زمان دیگر، آشکار شده که علم نقش اوّل را در رشد اقتصادی ایفا می‏کند. در این حقیقت هرگز نمی‏توان تردید کرد، حال آن که اسلام پیش از چهارده قرن قبل، آن را اعلان کرده بود. پیامبر مکرم اسلام (ص) می فرمایند:

((خَیرُ الدُّنیا وَالآخِرَةِ مَعَ العِلمِ وَ شَرُّ الدُّنیا وَالآخِرَةِ مَعَ الجَهلِ:‏

خیر دنیا و آخرت، با علم تأمین می‏شود و شرّ دنیا و آخرت، آمیخته با جهل است))(8)

  2. برنامه ریزی

 افزون بر دانش، اسلام بر برنامه ریزی و نقش برجسته آن در رشد اقتصادی تأکید ورزیده است. از نظرگاه اسلام، مدیریت توانمند اگر با برنامه ریزی و طرّاحی صحیح همراه گردد، می‏تواند فقر را از جامعه ریشه کن سازد.

 امام علی (ع):((لا فَقرَ مَعَ حُسنِ تَدبیرٍ

اگر تدبیر نیکو باشد، فقر وجود نخواهد داشت))(9)

3.کار

 دانش و برنامه ریزی، دو عنصری هستند که با کار به ثمر می‏نشینند و نتیجه مطلوب از آن دو برآورده می‏شود. به همین دلیل، اسلام بر عامل کار در چهارچوب توسعه اقتصادی، بسیار تأکید ورزیده، به ویژه در فعّالیت‏های تولیدی، و به طور اخص در کشاورزی، دامپروری، و صنعت.

در فرهنگ اسلامی، کار جایگاهی والا دارد، تا آن جا که رسول خدا دست کارپیشه را گرفت و آن را بوسید و فرمود::

 «هذِهِ یدٌ لاتَمَسُّهَا النّارُ أبَدا؛(10)

این، دستی است که هرگز آتش به آن نمی‏رسد».

4.بازار                                                                         

بخشی مهم از مباحث مرتبط با توسعه اقتصادی در روایات اسلامی، مربوط به فعّالیت‏های بازار است. حتّی از پیامبر گرامی روایت شده است:

 «تِسعَةُ أعشارِ الرِّزقِ فِی التِّجارَةِ؛(11)

نُه دهمِ روزی در بازرگانی است».

 افزون بر بیان اهمّیت بازرگانی و نقش برجسته آن در شکوفایی اقتصادی، اسلام آموزش‏ها و ضوابط و احکام استواری در زمینه تنظیم بازار و بهره‏گیری درست از فعّالیت‏های آن ارائه کرده است که در مجال اندک ما نمی گنجد. ‏

5.مصرف                                                                    

 هر چند سرانه درآمد داخلی افزایش یابد، اگر مصرف درست تحقّق نیابد، توسعه مطلوب حاصل نخواهد شد. از بارزترین مباحث الگوی مصرف، لزوم توازن میان درآمد و مصرف؛ مصرف به قدر نیاز؛ رعایت اعتدال در مصرف و دوری از افراط و تفریط؛ و دوری جستن از اسراف و سختگیری است.(12)

 امام زین العابدین: مِن أخلاقِ المُؤمِنِ: الإِنفاقُ عَلی قَدرِ الإِقتارِ، وَالتَّوَسُّعُ عَلی قَدرِ التَّوَسُّعِ...؛(13)

از خوی‏های مؤمن است: بخشش به فراخور تنگ روزی و گشاده دستی به تناسب گشاده روزی....

6.دولت                                                                     

 مسؤولیت‏های اصلی در ایجاد و تقویت مراکز پژوهشی علمی؛ پدید آوری مدیریت‏های توانمند اقتصادی؛ فراهم آوردن کار؛ تنظیم فعّالیت‏های بازار؛ و گسترش الگوی سالم مصرف، بر دوش دولت است. دولت باید از رهگذر وضع و اجرای قانون‏های مناسب، نظارت دقیق بر کار بخش خصوصی، و دخالت مستقیم در موارد ضرور، زمینه مناسب برای رشد اقتصادی را فراهم سازد؛ همان گونه که مردم نیز وظیفه دارند در همه این موارد، یار و پشتیبان دولت باشند.

در ضمن حدیثی از امام رضا (ع) به جمله¬ای نغز و پر محتوا برمی¬خوریم که در عین اختصار اهمیت رکن دولت را میرساند، ایشان می فرمایند:

«...أنّا لا نَجِدُ فِرقَةً مِنَ الفِرَقِ ولا مِلَّةً مِنَ المِلَلِ بَقوا وعاشوا إلاّ بِقَیمٍ ورَئیسٍ؛(14)

...از گروه‏ها و ملّت‏هایی که پایداری و زندگانی داشته‏اند، هیچ یک را نمی‏یابیم که کارگزار و پیشوایی نداشته باشد.»

پی نوشت و منابع:

1) الأمالی للطوسی: ۱۵۸/ ۲۶۵ وراجع سنن النسائی: ۳/ ۷۳. بنگرید به: ص ۳۷ (خوشبختی دنیا و آخرت).

2) الإرشاد: ۲/ ۳۸۱، إعلام الوری: ۲/ ۲۹۳ کلاهما عن المفضّل بن عمر، روضة الواعظین: ۲۸۹ وفیه «من فصیله» بدل «من یصله». ر. ک: توسعه اقتصادی بر پایه قرآن و حدیث ج۱ ص ۱۲۵.

3) توسعه اقتصادی بر پایه قرآن و حدیث ج۱ ص ۵۳

4) غرر الحکم: ۹۸۸۳

5) غرر الحکم: ۹۲۸۹

6) توسعه اقتصادی بر پایه قرآن و حدیث ج۱ ص ۶۹

        7) الکافی: ۵/۷۱/۱ عن السکونی عن الإمام الصادق عن آبائه (ع)، من لا یحضره الفقیه: ۳/۱۵۶/۳۵۷۰، تحف العقول: ۴۹، ۷۷/۱۵۳/۱۱.

القصص: ۷۳.8)

9) سرمایه گذاری در نیروی انسانی و توسعه اقتصادی، ص ۲۴.

10) مشکاة الأنوار: ۲۳۹/ ۶۹۱، روضة الواعظین: ۱۷، بحار الأنوار: ۱/ ۲۰۴/ ۲۳.

11) الکافی: ۱/ ۴۴/ ۳ عن ابن فضّال عمّن رواه عن الإمام الصادق (ع)، تحف العقول: ۴۷، المحاسن: ۱/ ۳۱۴/۶۲۱ عن الحسن بن علی بن فضّال عمّن رواه عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم‏السلام عنه  صلی‏الله‏علیه‏و‏آله، أعلام الدین: ۳۰۹ عن الإمام الجواد علیه‏السلام نحوه، بحار الأنوار: ۷۷/۱۵۰/۸۷؛ من لا یحضره الفقیه والمتفقّه: ۱/۱۹ عن عمر بن عبد العزیز.

12) سرمایه گذاری در نیروی انسانی و توسعه اقتصادی، ص ۲۴۳.

13)غرر الحکم: ۱۰۹۲۰

14) عیون أبار الرضا علیه‏السلام: ۲/۱۰۰/۱، علل الشرایع: ۲۵۳/۹، بحار الأنوار: ۶/۶۰/۱ وج۲۳/۳۲/۲.