وابستگی اقتصاد ایران به درآمد های نفتی
بسم الله الرحمن و الرحیم
(( بررسی وابستگی اقتصاد ایران به درآمد های نفتی ))
محمدرضا مرکزی
مقدمه
در حال حاضر اقتصاد ایران با تولید ناخالص داخلی معادل ۴۹۵.۶۹ میلیارد دلار، بیست و هشتمین اقتصاد بزرگ جهان محسوب می شود اما این در حالی است که بر اساس بررسی ها و پژوهش های کاشناسان اقتصادی داخلی و خارجی در صورت ایجاد تغییراتی اساسی در روند پیشرفت اقتصادی کشور، ایران این ظرفیت را دارد تا با بهره برداری صحیح از بخش های کشاورزی، نفت و گاز، اقتصاد دانش بنیان و اقتصاد خدمات، در افق 2050 با دست یافتن به رقم 43 هزار میلیارد دلار تولید، در جایگاه دوم جهان قرار گیرد و همچنین اقتصاد ایران از نظر میزان منابع و امکانات طبیعی و غیر طبیعی در جایگاه مناسبی قرار دارد. از نظر ذخایر گازی 18.3% از ذخایر کل جهان را در اختیار دارد و از این نظر در رتبه نخست و به لحاظ ذخایر نفتی با 9.3% از ذخایر کل جهان در جایگاه چهارم جهانی قرار دارد. همچنین در بخش معادن، ایران میان ۱۵ قدرت معدنی جهان جای گرفته این در حالی است که جمعیت ایران تنها معادل 1% از کل جمعیت جهان است. اما در دهه های اخیر اقتصاد ایران با مسائل و چالش های جدی مواجه بوده است به نحوی که ارزش پول ایران به کمترین حد خود رسیده و از طرف درگیر مسائلی همچون تورم، بیکاری ،رکود، فساد ، بهره وری پایین و.. است. این مسائل و چالش ها علل مختلفی دارد که یکی از آنها وابستگی و اتکاء بیش از اندازه اقتصاد ایران به ویژه بخش دولت به نفت و درآمد های نفتی است. وجود منابع غنی نفت و گاز موجب وابستگی دولت ها و به خصوص نظام بودجه ریزی کشور به درآمد های نفتی شده و از سوی دیگر وابستگی به نفت موجب عدم شناخت و بهره برداری صحیح و مناسب از سایر منابع و امکانات اقتصاد ایران شده است. قطع وابستگی اقتصاد به درآمد های نفتی میتواند زمینه ساز رشد و پیشرفت اقتصاد ایران باشد
طرح بحث
برای تحلیل و بررسی پدیده وابستگی اقتصاد ایران به درآمد های نفتی، ابتدا باید به این سئوال اساسی پاسخ داده شود که آیا ((وابستگی اقتصاد ایران به درآمد های نفتی)) ، اساسا جزء مسائل و چالش های پیش روی اقتصاد ایران هست یا خیر...؟
برای پاسخ به این سئوال ابتدا می بایست نظام اقتصادی مطلوب در ایران را مورد بررسی قرار داد. سپس وضعیت موجود را نسبت به نظام اقتصادی مورد نظر مقایسه کرد. در صورت هم ناهمسو بودن وضعیت موجود با نظام اقتصادی مطلوب می توان این پدیده را به عنوان یک مسئله در نظام مسائل اقتصاد ایران مطرح نمود.
نظام اقتصادی مطلوب برای اقتصاد ایران بر اساس مبانی ارزشی ، نظام اقتصادی اسلامی است . برای شناخت نظام اقتصادی مورد نظر اسلام می توان از اندیشه های شهید صدر به عنوان یک متفکر و مجتهد در حوزه اقتصاد اسلامی و همچنین از نظرات و اندیشه های رهبر معظم انقلاب به ویژه نظریه اقتصاد مقاومتی به عنوان پرتویی از اقتصاد اسلامی استفاده کرد.
دیدگاه شهید صدر:
ازدیدگاه شهید صدر در مکتب اقتصاد اسلامی، مالکیت منابع طبیعی بصورت عمومی است و همچنین دولت میت واند از منابع طبیعی در راستای منافع جامعه اسلامی استفاده نماید. دولت اسلامی باید به سمت دو هدف ((توازن اجتماعی)) و ((رشد متوازن تولید و ثروت در جامعه)) حرکت کند. لازمه ی ایجاد توازن اجتماعی و همچنین رشد متوازن تولید و ثروت در جامعه اسلامی، استفاده صحیح و حداکثری از منابع و امکانات است.
دیدگاه رهبر انقلاب اسلامی:
اندیشه ی رهبر انقلاب اسلامی درباره وابستگی اقتصاد به ویژه بخش دولت به منابع درآمدی حاصل از نفت و گاز را می توان از دو منظر مورد بررسی و تحلیل قرار داد.
الف) بیانات مقام معظم رهبری درباره وابستگی اقتصاد به نفت و گاز
موضوع ((وابستگی اقتصاد ایران به درآمد های نفتی)) در بیانات رهبر معظم انقلاب دارای یک سابقه ی 30 ساله است. ایشان نخستین بار در سال 1373 به موضوع وابستگی اقتصاد به نفت و درآمد های نفتی پرداختند و تاریخی فرمودند:(( آرزوی واقعی من این است که ما در چاههای نفت را ببندیم و اقتصاد خود را براساس کالاها و محصولات غیر نفتی بنیاد نهیم))
ایشان در سال های بعد به اهمیت و ضرورت این مسئله پرداخته اند و آثار مخرب و زیان آور وابستگی اقتصاد به درآمد های نفتی را متذکر شده اند که از مجموعه بیانات ایشان میتواند نکات زیر را استخراج نمود:
- لزوم قطع وابستگی اقتصاد به درآمد های نفتی
- وابستگی به نفت عامل اثر گذاری تحریم ها
- وابستگی به نفت یکی از بزرگترین آسیب های اقتصاد و به عنوان یکی از بزرگترین بلیات عمومی کشور
- کاهش وابستگی به نفت یکی از الزامات اقتصاد مقاومتی
- وابستگی به درآمد های نفتی عامل عقب افتادگی و عدم رشد اقتصادی
- استفاده از نفت برای توسعه زیربنا های کشور و سرمایه های اساسی کشور
- تغییر نگاه به نفت و گاز و درآمدهای حاصل از آن، از منبع تأمین بودجه عمومی به منابع و سرمایههای زاینده اقتصادی
- استفاده از فروش نفت به عنوان یک ابزار در صحنه ی بین الملل
- رها شدن از وابستگی به نفت عامل ایجاد استقلال اقتصادی کشور
- لزوم جلوگیری از فروش نفت بصورت خام
- لزوم صادرات نفت بصورت فرآوری شده
ب)مبانی و سیاست های نظریه اقتصاد مقاومتی درباره وابستگی اقتصاد به نفت و گاز
نظریه اقتصاد مقاومتی
اصولاً مبدا هر نظریه و مطرح کننده هر مسئله‌ای; بهترین فرد برای ارائه دادن تعاریف مناسب مربوط به آن است. در اینجا نیز بهترین تعریف ها از نظریه اقتصاد مقاومتی از سوی رهبر معظم انقلاب ارائه شده است و ایشان در بیانات متعددی به تعریف و شرح و بسط این نظریه پرداختند و چندین تعریف شبکه وار ارائه دادند که در اینجا بدان می پردازیم که به صورت زیر تعریف شده است :
"ایران اسلامی با استعدادهای سرشار معنوی و مادی و ذخایر و منابع غنی و متنوع و زیرساخت های گسترده و مهمتر از همه، برخورداری از نیروی انسانی متعهد و کارآمد و دارای عزم راسخ برای پیشرفت، اگر از الگوی اقتصادی بومی و علمی برآمده از فرهنگ انقلابی و اسلامی که همان اقتصاد مقاومتی است، پیروی کند نه تنها بر همه مشکلات اقتصادی فائق می آید و دشمن را که با تحمیل یک جنگ اقتصادی تمام عیار در برابر این ملت بزرگ صف‌آرایی کرده، به شکست و عقب نشینی وا می دارد، بلکه خواهد توانست در جهانی که مخاطرات و بی اطمینانی های ناشی از تحولات خارج از اختیار، مانند بحران های مالی، اقتصادی، سیاسی و... در آن رو به افزایش است، با حفظ دستاوردهای کشور در زمینه های مختلف و تداوم پیشرفت و تحقق آرمان‌ها و اصول قانون اساسی و سند چشم انداز بیست ساله، اقتصاد متکی به دانش و فناوری، عدالت بنیان، درون‌زا و برون‌گرا، پویا و پیشرو را محقق سازد و الگویی الهام‌بخش از نظام اقتصادی اسلام را عینیت بخشد."
مولفه های اقتصاد مقاومتی
فراگیرترین مولفه‌هایی که مورد تاکید رهبر معظم انقلاب بوده و در اکثر نظرات جامع و شامل هستند عبارتند از
درون زایی/دانش بنیانی/مردم محوری /برون گرایی/عدالت بنیانی/فرهنگ و روحیه جهادی/پویایی و پیشروی
سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی
مفاد سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی 24 مورد است در اینجا به مفاد مرتبط با مسئله وابستگی اقتصاد به درآمد های نفتی می پردازیم:
- افزایش قدرت مقاومت و کاهش آسیب پذیری اقتصاد کشور از طریق
_ توسعه پیوندهای راهبردی و گسترش همکاری و مشارکت با کشورهای منطقه و جهان به ویژه همسایگان
_ استفاده از دیپلماسی در جهت حمایت از هدف‌های اقتصادی
_ استفاده از ظرفیت‌های سازمان‌های بین‌المللی و منطقه‌ای
- مقابله با ضربه پذیری درآمد حاصل از صادرات نفت و گاز از طریق
_ انتخاب مشتریان راهبردی
_ ایجاد تنوع در روش‌های فروش
_ مشارکت دادن بخش خصوصی در فروش
_ افزایش صادرات گاز
_ افزایش صادرات برق
_ افزایش صادرات پتروشیمی
_ افزایش صادرات فرآورده‌های نفتی
- افزایش ذخایر راهبردی نفت و گاز کشور به منظور اثر گذاری در بازار جهانی نفت و گاز و تاکید بر حفظ و توسعه ظرفیت های تولید نفت و گاز به ویژه در میادین مشترک
- افزایش ارزش افزوده از طریق تکمیل زنجیره ارزش صنعت نفت و گاز توسعه تولید کالاهای دارای بازدهی بهینه بر اساس شاخص شدت مصرف انرژی و بالابردن صادرات برق محصولات پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی با تاکید بر برداشت صیانتی از منابع
- صرفه جویی در هزینه های عمومی کشور با تاکید بر تحول اساسی در ساختارها منطقی سازی اندازه دولت و حذف دستگاه‌های موازی و غیر ضرور و هزینه‌های زاید
- اصلاح نظام درآمدی دولت با افزایش سهم درآمدهای مالیاتی
- افزایش سالانه سهم صندوق توسعه ملی از منابع حاصل از صادرات نفت و گاز تا قطع وابستگی بودجه به نفت
بنظر می رسد وابستگی اقتصاد به درآمد های نفتی با دیدگاه شهید صدر و رهبر انقلاب اسلامی منطبق نیست. زیرا وابستگی به درآمد های نفتی موجب می شود دولت از سایر منابع و امکانات حداکثر استفاده را نکند و همچنین از نظر مولفه ها و سیاست های اقتصاد مقاومتی ، وابسته بودن اقتصاد به درآمد های نفتی نه تنها همسو با نظریه اقتصاد مقاومتی نیست بلکه مانع جدی در برابر تحقق اقتصاد مقاومتی است در نتیجه براساس الگوی مطلوب اقتصادی مورد نظر، وابستگی اقتصاد به درآمد های نفتی یک مسئله ی جدی به شمار می آید .
تحلیل مسئله
سابقه وابستگی اقتصاد ایران به درآمد های حاصل از فروش نفت خام به حدود 112 سال قبل بر میگردد یعنی از زمان کشف و استخراج نفت در شهر مسجد سلیمان ، حکومت ها و دولت های مختلف در این سال ها بجای استفاده بهینه و مناسب از این منابع عظیم در راستای ایجاد و تقویت زیر ساخت های اقتصادی و سرمایه گذاری در سایر بخش های اقتصادی از درآمد های نفتی به عنوان منبع درآمدی برای پرداخت هزینه ها و تامین مخارج دولت استفاده کرده اند. اتکاء اقتصاد به درآمد های نفتی موجب عدم رشد و پیشرفت اقتصادی در همه ابعاد می شود به نحوی که دولت تا زمانی که میتواند از طریق فروش نفت، درآمد کسب نماید تمایلی برای سرمایه گذاری و در نتیجه رشد و پیشرفت در سایر بخش ها ندارد و به بیان دیگر وابستگی به نفت موجب عدم نگاه صحیح به همه ی بخش ها می شود و دولت ها ترجیح میدهند با سرمایه گذاری در حوزه نفت و گاز به درآمد بیشتر برسند. در واقع یک دور تسلسل شکل میگیرد به نحوی که دولت از منابع حاصل از فروش نفت برای سرمایه گذاری بیشتر در همان حوزه و کسب درآمد بیشتر استفاده می کند. نتیجه این اقدام دولت موجب وابستگی اقتصاد و معیشت مردم به خارج از کشور میشود یعنی تا زمانی که امکان فروش نفت وجود دارد، وضعیت اقتصادی مناسب است و درصورت عدم فروش نفت ، موتور محرک اقتصاد می ایستد. وابستگی به نفت باعث آسیب پذیری نظام اقتصادی و سیاسی کشور خواهد شد و دشمنان می توانند بوسیله تحریم نفتی کشور مشکلات جدی برای دولت و ملت ایجاد کنند. متاسفانه اقتصاد نفتی باعث فرصت سوزی و عدم استفاده از ظرفیت های بالقوه در اقتصاد می شود. اگر اقتصاد وابسته به نفت نباشد دولت به دنبال منابع درآمدی جدید خواهد بود و به استعداد ها و توانایی های داخلی توجه خواهد نمود. اقتصاد بدون نفت موجب استفاده از فکر و دانش فنی جوانان می شود به تعبیری اقتصاد نفتی، نخبه کش است. وابسته بودن به درآمد های نفتی اثرات نامطلوب اقتصادی نظیر تورم، بیکاری، بیماری هلندی ،شوک های درآمدی ،کاهش سطح تولید و خلق ارزش افزوده ، سطح پایین بهره وری ، وابستگی اقتصاد به دلار را در پی خواهد داشت. اقتصاد نفتی مانع جدی در برابر تحقق اقتصاد مقاومتی و الگوی مطلوب اقتصادی است. و از سوی دیگر حل این مشکل میتواند به تنهایی مشکلات زیادی را حل کند
راه حل های کاربردی
با توجه به الگوی مطلوب اقتصادی (اقتصاد مقاومتی) و همچنین شرایط موجود یعنی وابستگی اقتصاد به درآمد های نفتی چند راه حل کاربردی پیشنهاد میشود:
- اصلاح نظام بودجه ریزی در کشور با هدف قطع وابستگی بودجه به درآمد های نفتی
- ایجاد و تقویت منابع درآمدی غیر نفتی مانند درآمد های مالیاتی
- کاهش مخارج و هزینه های بخش عمومی با هدف ایجاد انضباط مالی در دولت
- سرمایه گذاری در سایر بخش ها ی اقتصاد
- توسعه ی صادرات غیر نفتی و همچنین شناسایی بازار های هدف
- ایجاد ارزش افزوده در منابع نفت و گاز از طریق توسعه پالایشگاه ها و پتروشیمی ها
- تسهیل فضای کسب و کار به ویژه حذف قوانین زائد و تسریع در صدور مجوز ها
جمع بندی
آمارها نشان میدهد اقتصاد ایران دارای ظرفیت و توانایی های بالقوه در بخش های گوناگون است و در صورت مدیریت صحیح و استفاده بهینه از این منابع می تواند به رشد و پیشرفت اقتصادی دست یابد. اما وابستگی اقتصاد ایران به درآمد های نفتی موجب غفلت از ظرفیت موجد در کشور شده. اقتصاد نفتی دارای معایب و اثرات نامطلوب اقتصادی فراوانی است و خود ریشه بسیاری از مسائل و چالش های اقتصادی است. برای حل این مسئله بایست از الگوی مطلوب استفاده کرد و بر اساس آن به سمت اقتصاد بدون نفت حرکت کنیم.
